جاده ابریشم برای بسیاری از ما نام آشنایی است و در کتاب‌های درسی بارها نام آن را شنیده‌ایم. در این یادداشت بنا داریم به این مسیر بپردازیم و بفهمیم ارتباط تجاری و فرهنگی میان چین باستان و ایران باستان از چه زمانی آغاز شده و چرا جاده ابریشم در تاریخ تا این حد مهم بوده است.
 در دوران باستان و عصر امپراتوری‌های بزرگ روابط تجاری میان حکومت‌ها نقش مهمی در رونق بازارهای هر منطقه داشت. در همین راستا جاده ابریشم نقش مهمی در گسترش این ارتباطات داشت، به‌طوری که چین را از طریق خاورمیانه و امپراتوری ایران به دریای مدیترانه و روم شرقی متصل می‌کرد. علت نام‌‌گذاری جاده این بود که ابریشم مهم‌ترین کالایی بود که در این مسیر مبادله می‌شد. ابریشم به جز اهمیت تجاری، از اهمیت سیاسی نیز برخوردار بود و نقش مهمی در ارتباط میان امپراتوری روم شرقی و امپراتوری ساسانی داشت.

اهمیت جاده ابریشم

جاده ابریشم ۱۳۰ پیش از میلاد و در دوره امپراتوری ساسانی ایجاد شد و تا سال ۱۴۵۳ میلادی، یعنی تا قرن پانزدهم، مهم‌ترین مسیر بازرگانی جهان بود. برخلاف تصور بسیاری، جاده ابریشم یک مسیر منحصر به فرد نبود و راه‌ها و مسیرهای بسیاری را شامل می‌شد. یکی از دلایل آن این بود که اولا جاده‌ها به شکل امروزین وجود نداشت؛ دوم این‌که مسائل سیاسی و مناسبات حکومت‌ها بر این مسیرها تاثیر می‌گذاشت. برای مثال رقابت میان امپراتوری ایران و امپراتوری روم نقش مهمی در محصولاتی داشت که در این مسیر رد و بدل می‌شد. ابریشم که مهم‌ترین محصول وارداتی از چین بود، ابتدا وارد امپراتوری ایران می‌شد. دولت ایران بخش اعظم این ابریشم گران‌قیمت را با قالی و دیگر محصولات مبادله می‌کرد و خود ابریشم را به امپراتوری روم می‌فروخت و از این راه سود زیادی می‌برد. علاوه بر ابریشم، سنگ‌های قیمتی، ادویه، چای، اسب، قالی و محصولات صنعت‌گران در این مسیر رد و بدل می‌شد. دولت روم شرقی در تلاش بود که وابستگی خود به ایرانیان را از بین ببرد تا بتوانند مقادیر قابل‌توجهی از طلا و سنگ‌های گران‌قیمت را از طریق جاده ابریشم مبادله کنند. جاده ابریشم تا زمان حمله سلطان محمد فاتح، امپراتور عثمانی به دولت بیزانس و فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ میلادی، برای روم شرقی (که  امپراتوری بیزانس نامیده می‌شد) دارای اهمیت بود. پس از پیروزی امپراتوری عثمانی بر امپراتوری بیزانس، ارتباط تجاری با غرب پایان یافت و اهمیت جاده ابریشم کم‌تر از قبل شد.

اما اهمیت جاده ابریشم تنها در تجارت نبود. بسیاری از ایده‌ها و ارزش‌های کشورهای مختلف در این مسیر بر هم اثر می‌گذاشت. گسترش بودیسم چینی و مسیحیت اروپایی از طریق جاده ابریشم ممکن شد. بسیاری از مهارت‌های صنعتی مناطق مختلف از طریق این جاده رد و بدل می‌شد. افسانه‌های چینی، هندی و ایرانی از طریق این جاده بر هم تاثیر می‌گذاشت. به همین دلیل مطالعه ابعاد فرهنگی جاده ابریشم نقش مهمی در بررسی تاریخ کشورها دارد.

مسیر جاده ابریشم

جاده ابریشم از شهرهای شمالی و ساحلی چین آغاز می‌شد و با گذر از بیایان‌ها به مناطق جنوبی چین می‌رسید. این جاده در میانه چین به مسیرهای فرعی تقسیم می‌شد. یکی از راه‌ها به قرقیزستان و ازبکستان کنونی وارد می‌شد و پس از گذشتن از سمرقند و بخارا و مرو به افغانستان می‌رسید و از آن‌جا وارد نیشابور می‌شد. جاده ابریشم شرق ایران را به جنوب غربی متصل می‌کرد و وارد بغداد می‌شد. مسیر جاده ابریشم پس از نیشابور و گرگان به ری، قزوین و شمال همدان و سپس به اردبیل و تبریز وارد می‌شد. از آنجا به ایروان (پایتخت ارمنستان کنونی) می‌رسید و سپس به ارزروم و ترابزون وارد می‌شد که در ترکیه کنونی واقع شده‌اند و در کرانه دریای مدیترانه قرار داشتند. ترکیه در دوران باستان جزوی از امپراتوری روم بود. این جاده شامل ۶۴۳۷ کیلومتر می‌شد. از آنجا که جاده ابریشم شامل مسیرهای فرعی متعددی بود، امروزه بسیاری از تاریخ‌نگاران نام «راه ابریشم» را به «جاده ابریشم» ترجیح می‌دهند.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید، جاده ابریشم پس از رسیدن به قزوین به دو شاخه یا مسیر جداگانه تقسیم می‌شد:

• یک راه به سمت شمال غرب یعنی شهرهای سراب، تبریز و خوی می‌رفت و از راه ارمنستان از ایران خارج می‌شد.
• راه دیگر به سمت غرب یعنی به سوی همدان و کرمانشاه می‌رفت، در ادامه از کرانه رود فرات به بغداد وارد شده و از ایران خارج می شد.

کشورهای واقع در مسیر جاده ابریشم

جاده ابریشم از مسیرهای متعددی می‌گذشت که امروزه شامل ده‌ها کشور می‌شود. این کشورها در چند امپراتوری بزرگ ادغام شده بودند و با نام‌های امروزی وجود نداشتند. مسیری که جاده ابریشم طی می‌کرد شامل قاره آسیا، اروپا و آفریقا می‌شد و کشورهایی را در برمی‌گرفت که امروزه به این نام‌ها می‌شناسیم:

• اروپا: ارمنستان، آلبانی، آذربایجان، بلغارستان، کرواسی، گرجستان، یونان، ایتالیا، قزاقستان، قرقیزستان، اسپانیا،  تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، اوکراین و ازبکستان.
• خاورمیانه: مصر(واقع در آفریقا)، ایران، عراق، عربستان سعودی و سوریه
• آسیای شرقی: بنگلادش، چین، کره شمالی، کره جنوبی، اندونزی، ژاپن، مالزی، مغولستان و پاکستان

ساسانیان و اهمیت جاده ابریشم

جاده ابریشم در زمان ساسانی راهی بزرگ برای کسب درآمد برای شاهنشاهی ایران، تجارت ابریشم و اخذ حقوق گمرکی از بازرگانان و کاروانیانی بود که از ایران می‌گذشتند. بیشترین اهمیت جاده ابریشم برای ایران در دوره ساسانی بود. امپراتوری سااسانی از ابریشم بیشترین سود را می‌برد و تنش‌های زیادی میان ایران و روم بر سر راه ابریشم وجود داشت.  قبل از ظهور راه ابریشم، جاده‌هایی در مسیر راه ابریشم در ایران وجود داشت که چین از طریق آنها از ایران وسمه، قالی، سنگ‌های گرانبها و پارچه وارد می‌کرد. یکی از صادرات مهم چین به ایران ابریشم بود که در دربار بیزانس حکم ارز را داشت و هم‌تراز طلا و سنگ‌های گرانبها به‌شمار می‌رفت. هدف ایران از در دست داشتن راه ابریشم، تنها افزایش گردش کالا نبود، بلکه در واقع ضعیف کردن رومیان را مد نظر داشت. دولت ایران همواره بهای ابریشم را بالا می‌برد تا از این طریق از بیزانس طلا و پول بیشتری را به چنگ آورد و امپراتوری بیزانس (روم شرقی) را از لحاظ نظامی ضعیف کند.  بیزانس نمی‌خواست به چنین سیاستی از سوی دولت ایران تن دهد، از این رو همواره راه خصومت و دشمنی را با ایران در پیش می‌گرفت. دربار بیزانس می‌دید که در فاصله‌های صلح آمیز میان جنگ‌ها، همواره مقدار قابل توجهی طلا از بیزانس به ایران سرازیر می‌شود. بنابراین به کوشش علیه آن برمی‌خاست، ولی تلاش رومیان برای رهایی از این وابستگی اقتصادی همواره بی‌نتیجه می‌ماند.  با سقوط ساسانیان اهمیت جاده ابریشم نیز در جهان کمتر از پیش شد تا اینکه پس از سقوط بیزانس به دست عثمانیان، اهمیت راه ابریشم تقریبا از بین رفت.

در این یادداشت تلاش کردیم شما را با تاریخ جاده ابریشم و اهمیت آن در تاریخ ایران آشنا کنیم. برای بسیاری از ما ایرانیان که به تاریخ چین علاقمندیم، شناخت جاده ابریشم می‌توان نقطه آغازی برای شناخت تاریخ ارتباط فرهنگی امپراتوری چین و ایران باستان باشد.